بررسی و آسیب شناسی صادرات فرش دستباف ایران

بررسی و آسیب شناسی صادرات فرش دستباف ایران : بررسی ها نشان می دهد كه بازاریابی فرش دستباف در ایران به صورت علمی دنبال نمی شود و هنوز جنبه سنتی دارد و پس از تولید فرش برای یافتن مشتریان اقدام می شود.

تاریخچه فرش دستباف ایران 

برای بررسی تاریخچه و پیدایش این هنر در ایران باید قدیمترین فرش ایرانی یعنی فرش پازیریك را كه در واقع جل اسبی است و در سال 1328 هجری شمسی در نقطه ای بنام پازیریك در اوست اولاكان سیبری جنوبی توسط پرفسور رودنكو كشف گردید و در حال حاضر در موزه آرمیتاژ شهر پطرزبورگ نگهداری می شود مورد بررسی قرار داد. بنظر پرفسور رودنكو این فرش هنر دست اقوام پارت یا ماد بوده و در ناحیه شمال خراسان بافته شده است .

استاد سید رضا خشكنابی معتقد است كشف این فرش كه حدود سه هزار سال قدمت دارد تحقیق و تفحص پیرامون تاریخ فرش را مشكل تر كرده چرا كه فرش پازیریك با گره های متقارن بافته شده و در هر سانتیمتر مربع “36” گره دارد و بدین طریق رج شماره آن فرش “40”  می باشد . فرشی كه با رج شماره “40” و با گره متقارن بافته شده به دوره سوم و یا چهارم عصر فرش  بافی می رسد . یعنی در زمان بافت آن ، هنر فرش بافی سه تا چهار قرن سابقه داشته و دو تا سه دوره را پشت سر گذاشته است و با توجه به این كه هر دوره از قالی بافی از نظر سیر تكاملی هزار سال محاسبه می شود . دوره اول كه  شیوه تك تاری بافی بوده سه هزار سال با فرش پازیریك  بعد زمانی پیدا می كند و تاریخ پیدایش قالی بافی را تا شش هزار سال عقب می برد

شود.(نجار فیروزجایی،1381)در ضمن تحقیقات اندكی در زمینه بازاریابی فرش دستباف در ایران انجام شده است.(صبوری خسروشاهی،1382) به كاستی هایی از قبیل كمبود اطلاعات روزآمد در مورد خواسته و گرایش های مصرف كنندگان،فقدان برنامه ریزی استراتژیك برای صادرات فرش،كاهش كیفیت،ضعف تبلیغات،ضعف مدیریت و خلا برنامه ریزی برای شناسایی سلایق كشورها و ملت های مختلف،نبود آشنایی با بازارهای هدف و ضعف در مشاركت یا برپایی نمایشگاه های فرش دستباف اشاره كرده است.تبلیغات و بازاریابی كه در مورد فرش دستباف ایران انجام می شود كماكان سنتی است و مناسب بازارهای جهانی نیست و این در حالی است كه فرش دستباف ایران به دلیل آنكه از دیرباز مورد معامله قرار می گرفت نیازمند تبلیغاتی است كه بتواند جایگاه رفیع آن را حفظ كند و تحقق این امر مستلزم هماهنگی دركلیه ابعاد تبلیغاتی،محفوظ داشتن نیازها و حساسیت های مشتریان،توجه به تغییرات گروه های خریدار و كنترل رفتار رقبا و استفاده از شیوه های نوین مبادله می باشد(عزیز پناه،1380)

روند صادرات فرش دستباف ایران در چند دهه اخیر نوسانات شدیدی داشته است.بدیهی است برای داشتن مزیت نسبی در صادرات فرش باید بازاریابی موثری داشته باشد.
فرش دستباف از جمله محصولاتی است كه ارزش افزوده فراوانی دارد و از طرفی موجب اشتغال افراد زیادی از جمعیت كشور به ویژه روستاییان را فراهم ساخته است.می توان گفت كه فرش جایگاه ویژه ای در اقتصاد ملی از بعد اشتغال،ارزش افزوده و صادرات دارد.( عابدی ومیرزایی،1382)

بررسی نقش وجایگاه صنعت فرش دستباف در اقتصاد ملی

برای تحریك بخش فرش دستباف جهت افزایش تولید وایفای نقش فعالتر در اقتصاد ایران لازم است كه به دو عنصر هم به صورت مستقیم وهم به صورت غیر مستقیم توجه كرد. به عبارت دقیق تر از نظر سیاست گذاری باید گفت كه:

1- با تحریك عناصر تقاضای نهایی به ویژه صادرات وسیاست های طرف بازار می توان به افزایش تولید فرش دستباف كمك كرد(سیاست مستقیم).
2- به عنوان سیاستی مكمل باید پیوندهای بین بخش فرش دستباف با سایر بخش ها را تقویت نمود.(مبلمان ، نخ وپارچه، الیاف مصنوعی ، انواع رنگ ، خدمات عمده فروشی و خرده فروشی).

بررسی و آسیب شناسی صادرات فرش دستباف ایران – سه دیدگاه در مورد فرش دستباف وجود دارد:

1- دیدگاه اول به عدم وجود مزیت رقابتی فرش دستباف ایران در بازارهای بین المللی وبه پایین بودن درآمد سرانه قالیبافی تأكید دارد.در این راستا فرش دستباف دارای ارزش افزوده بسیار پایین بوده وبهره وری نیرو ی كار در این صنعت بسیار پایین است.تحت همین شرایط، یعنی پایین بودن دستمزد قالیبافان ، در بازارهای بین المللی مختلف فرش ایران بالاتر از سایركشورهای رقیب بوده وفرش ایران فاقد مزیت رقابتی است.بنابراین این گروه نتیجه گیری می كنندكه قالیبافی به تدریج باید كاهش یافته وجای خود را به سایر مشاغل بدهد وحمایت های دولتی نیز تأثیری بر بهبود وضعیت صنعت نخواهد داشت.
2- دیدگاه دوم به حمایت دولت از صنعت فرش به دلیل وجود قالیبافان قابل توجه وبه ارزش فرهنگی ومیراثی فرش دستباف تأكید می ورزند.براساس این دیدگاه،درآینده علاوه بر تولید تجارتی فرش،بایدبه بعد هنری فرش نیزتوجه كردكه هریك خاص خود را دارد.
3- دیدگاه سوم به حمایت دولت از صنعت فرش به دلیل سهم قابل توجه آن ها در ایجاد اشتغال و همچنین ارزش فرهنگی ومیراثی فرش دستباف (همانند دیدگاه دوم) تأكید ورزیده ، ولی علاوه بر موارد اشاره شده به حركت ضعیف به سمت به بافی وارتقاء كیفیت وارزش برای فرش دستباف تأكید ویژه دارند.( فلیحی ، 1387)

مروری بر ابعاد اقتصادی ، اجتماعی وبازاریابی فرش دستباف ایران
فرش دستباف ایران با داشتن سابقه ای ای چند هزار ساله، از دیر باز تا كنون مورد توجه مردم دنیا بوده و امروز در تمام دنیا نام قالی با نام ایران پیوندی نا گسستنی خورده است.فرش دستباف ایران محصولی چند بعدی است ودارای جنبه های فنی ، هنری ، اجتماعی واقتصادی بسیار گسترده می باشد.
بر اساس آمار واظهارات دست اندر كاران امر فروش فرش دستباف ایران ، با توجه به تغییرات و تحولات اساسی در ابعاد اقتصادی ، قدرت خرید وجنبه های فرهنگی والگوی مصرف در میان مصرف كنندگان داخلی فرش دستباف ، بازار فعال وگسترده داخلی با ركود سنگین مواجه شده است.
در رابطه با بازار های خارجی (بین المللی) نظر به اینكه فرش در مجموعه كالاها ی لوكس نزد مصرف كنندگان قرار دارد. لذا تقاضا برای آن به شدت به درآمد وابسته است.با افزایش درآمد اشخاص ، بر شمار متقاضیان آن افزوده می شود و در دورا ن ركود اقتصادی وكاهش درآمد شخص ، از میزان تقاضای آن كاسته می شود.با این وصف تجارت فرش دستباف با تغییرات روند متغیرهای اقتصادی و غیر اقتصادی رابطه ای تنگاتنگ دارد. ( عزیزی، 1382)

برای دریافت اطلاعات پیرامون واردات کالا و ترخیص کالا کلیک کنید.

جایگاه فرهنگی فرش دستباف ایران

برجسته ترین ابعاد فرش دستباف به شرح زیر است:
• تنها كالایی است كه ذكر نام آن با نام ایران عجین می باشد.
• سهم ویژه ای از هنر وتمدن ایران مدیون فرش است.
• از دیربازتاكنون یكی ازبهترین راه هاوابزارانتقال فرهنگ اصیل ایران به دیگرجوامع است.
• سابقه تولید آن و تجربه در آن قریب به سه هزار سال است.
• این هنر صنعتی دارای تكنولوژی بومی می باشد.
• دارای پشتوانه عظیم طرح ونقشه همراه با تنوع منطقه ای می باشد.

فرش دستباف از نظر اجتماعی وشاخص های مربوط به آن نیز دارای اهمیت فراوانی است:

الف -بررسی و آسیب شناسی صادرات فرش دستباف ایران –  اشتغال

اشتغال جمع كثیری از جمعیت شهری ، روستایی وعشایر ایران به شكل تمام وقت یا پاره وقت ویا در قالب فعالیت های فصلی.
شاغلین فعالیت های قبل از بافت : طراحان ، نقاشان ، استاد كاران و … .
شاغلین فعالیت های بعد از بافت :كارگران ومتخصصان بخش بافت وتكمیل،تجار، صادركنندگان ، بازار یابان و ….

ب- تثبیت جمعیت روستایی

كمك به تثبیت بخشی از جمعیت روستایی و عشایری كشور و جلوگیری از مهاجرت آنان وایفای نقش مكمل شغلی در كنار شغل های زراعت ، دامداری وباغبانی در روستاها وبالا رفتن درآمد روستاییان ونهایتاً پركردن اوقات فراغت وبیكاری از ابعاد برجسته اجتماعی این عنصر محسوب می شود.

از نظر اقتصادی توجه به صنعت فرش واجد اهمیت است ، زیرا اولاً ارزش افزوده این صنعت حدود 65 % است . درثانی ، فرآورده های این صنعت بزرگترین رقم صادرات غیر نفتی را تشكیل می دهد . همه ساله به كمك این كالا بخشی از كسری موازنه پرداخت های بازرگانی جبران می شود. واز این راه مقدار قابل توجهی ارز عاید كشور می شود.كه هیچ كالایی غیر از نفت این چنین ارز آور نیست. همچنین حجم تولید را گسترش می دهد و به تولید نا خالص ملی می افزاید.(حشمتی رضوی ، 1380)
وضعیت تقاضا در بازار داخلی
وضعیت تقاضا در بازار داخلی ، شركت های داخلی را بر آن می دارد تا محصولات جدیدی را تولید وبه بازار عرضه كنند. پیچیدگی محصولات وزمانبندی معرفی آنها به ویژگی های تقاضای داخلی بستگی دارد.

1- نیازهای خریدارن داخلی
2- اندازه والگوی رشد بازار داخلی
3- مكانیزمی كه نیازهای خریداران داخلی با شركتهای خارجی مرتبط می شوند.

در ارزیابی وضعیت تقاضا در بازار داخلی ، در نظر گرفتن پیچیدگی شبكه توزیع ، مشكل پسندی خریداران ،اندازه بازار،نرخ والگوی رشد تقاضا،میزان نااطمینانی درتقاضا،زمان اشباع بازاروامكان دستیابی خریداران داخلی به بازارهای خارجی اهمیت زیادی دارد. (porter;1990)

1- هزینه خانوار روی فرش دستباف
2- قیمت فرش دستباف
3- قیمت فرش ماشینی و موكت

4- درآمد حقیقی مصرف كنندگان

1- افزایش تعداد رقبا : در حال حاضر رقیبان این صنعت كه چند كشور از جمله چین ، تركیه و افغانستات بوده اند افزایش یافته و كشورهایی مثل هند ، مصر ، پاكستان ، مراكش و نپال و همچنین رومانی ، آلبانی و بلغارستان میز به تكاپو افتاده و به تولید فرش می پردازند.

2- سرقت طرح های ایرانی : كشورهای رقیب با استفاده از طرح و نقشه های ایران اقدام به تولید فرش های مشابه پرداخته اند كه این امر صدمات زیادی به صنعت فرش در كشور ما وارد كرده است.

3- تحریم : وجود مسایل سیاسی و تحت الشعاع قرار گرفتن صادرات فرش به واسطه تحریم ها و نپیوستن ایران ، سازمان تجارت جهانی به همراه سایر تنگناها بر صادرات و عرضه فرش در بازارهای جهانی می تواند تاثیر گذار باشد .  كه البته تحت این شرایط نیز ایران هنوز سیر صعودی خود را حفظ كرده است.

4- نا هماهنگی تولید با نیاز بازار : تحقیقات اندكی كه در زمینه بازاریابی فرش دستباف در ایران انجام شده به كاستی هایی از قبیل كمبود اطلاعات به روز درباره خواسته و گرایش مصرف كنندگان عدم توجه به نوع نیاز و حساسیت مشتریان ، خلاء مدیریت و برنامه ریزی در شناسایی سلایق كشورهای مختلف و عدم آشنایی دقیق با تقاضای بازارهای هدف و صنعت در مشاركت یا برپایی نمایشگاه های بین المللی فرش دستباف می باشد.

5-  بررسی و آسیب شناسی صادرات فرش دستباف ایران – عدم تبلیغات و بازاریابی بهینه : یكی از نكات مهم در این صنعت تبلیغات است فرش دستباف نیازمند تبلیغاتی غیر سنتی  است تا بتواند جایگاه رفیع خود را حفظ كند و تحقق این امر مستلزم هماهنگی در كلیه ابعاد تبلیغاتی كشف وتوجه به نیازها و حساسیت های مشتریان ، توجه به تعییرات گروههای خریدار و كنترل رفتار رقبا و استفاده از شیوه های نوین مبادله می باشد.

بازاریابی نیز در ایران بصورت علمی دنبال نمی شود و هنوز جنبه سنتی دارد و پس از تولید فرش برای یافتن مشتری اقدام می شود.

6- بحران اقتصادی جهان : نظر به اینكه فرش در مجموعه كالاهای لوكس قراردارد و تقاضا به آن به شدت به درآمد وابسته است . لذا تجارت فرش دستباف با تغییرات روند متغیرهای اقتصادی و غیر اقتصادی رابطه ای تنگاتنگ دارد.[6]

7- استفاده از مواد اولیه نامرغوب : افزایش قیمت مواد اولیه باعث افزایش هزینه تمام شده می گردد كه در پی آن برخی از تولید كنندگان به مواد اولیه  نامرغوب كه ارزانتر می باشد روی آورده كه این امر از عوامل اصلی از رونق افتادن و افت كیفیت فرش در این صنعت می باشد.

8- فقدان تنوع در نقشه ها : این امر باعث روی آوردن مردم به سمت فرشهای ماشینی شده كه از تنوع بسیاری در رنگ و طرح برخوردارند و همچنین در بازارهای جهانی با توجه به سرقت طرحهای ایرانی ، فرشهایی كه دارای طرحهای مشابه ایرانی و با قیمت نازلتری همراه بوده انتخاب مناسبی برای جایگزینی فرش ایرانی هستند.

9- فقدان حمایت های مالی و معنوی كافی از بافندگان : پایین بودن دستمزد بافندگان و بیمه نبودن دست اندركاان تولید فرش از جمله مهمترین این معضلات می باشد كه نیازمند ثبات در قوانین موجود و اعطای جوایز و تشویق جهت ترغیب و حمایت از  تولید كنندگان این صنعت می باشد.[7]

1– حمایت های دولتی : امروزه باقی ماندن فرش بعنوان یك منبع درآمد اقتصادی برای خانوارها و ارز آوری نیازمند حفظ و توسعه بازارهای صادراتی و حمایت دولتی است. از طریق اعزام هیات های تجاری ، تبلیغات گسترده ، بیمه قالیبافان ، سرمایه گذاری در زمینه آموزش و  انتقال سلیقه مشتری به بدنه تولید غیره

2- خلاقیت در طرح و ثبت آن : تشویق طراحان فرش به كشیدن طرحهایی مطابق با سلیقه بازارهای مختلف بدون خدشه وارد كردن به اصالت رنگ و طرح های اصیل فرش ایران . طراحان ، نقاشان می توانند با نگاهی موشكافانه به گذشته و آینده با خلاقیت و نوآوری باعث توسعه این صنعت گردند و در عین حال باید طرح ها و نقشه ها و الگوهای فرش ایرانی به ثبت جهانی برسد تا مانع از سرقت این طرحها گردد. (در حال حاضر این امر به كمك میراث فرهنگی آغاز گردیده است.)

3- جشنواره های فرش و تجلیل ارز فعالان این عرصه : این امر می تواند نظام عرضه مستقیم را با حمایت و نظارت دولت اصلاح كرده و به جای نمایشگاه فروشگاه محوری در سرلوحه كار قرار گیرد . برگزاری جشنواره ها و همایش های تجلیل از فعالان  حوزه فرش در رشد و توسعه  فرش بسیار حائز اهمیت است.

4- مشتری مداری : فرش نه تنها كالایی زیبا و نفیس بلكه در عین حال كاربردی و مصرفی است و خریداران به همه ابعاد فرهنگی ، هنری ، اجتماعی و اقتصادی آن توجه دارند. مشتری مداری ارزش افزوده و جایگاه هنری فرش را ارتقاء می بخشد.

5- آموزش : برای افزایش توان رقابتی ، علاوه بر موارد ذكر شده فوق آموزش در میان تولید كنندگان و صادر كنندگان بسیار مهم بوده و در همه سطوح  اعم از تولید كنندگان – صادر كنندگان و بازاریابی و تبلیغات نیاز به آموزش مدون ، پیشرفته و به روز ، امری ضروری بنظر می رسد.

فرش دستباف ایران ، نماد فرهنگ ، ذوق و هنر ایرانی است و از آنجائیكه محصولی چند بعدی بوده و دارای جنبه های مختلفی می باشد. حفظ و صیانت از این صنعت بسیار حائز اهمیت است توجه به بهره وری و كاهش قیمت تمام شده ، اعزام هیات های تجاری به كشورهای هدف به منظور توسعه بازار ، دعوت از هیات های تجاری خارجی ، تبلیغات كیفیت و مزیت فرش ایرانی و حمایت از فعالان این عرصه  موجب می شود تا هنر – صنعت فرش بعنوان یكی از منابع اصلی صادرات غیر نفتی جایگاه والاتری را در عرصه جهانی كسب نماید . امید است كه با طرح هدفمندی یارانه ها و برنامه ریزی ها و پیش بینی های بعمل آمده در حوزه  بسته های حمایتی  از سوی دولت ، كه اقتصاد كشور رو به وضعیت مطلوب تری

روی آورده و بستر مناسب تری در عرصه فعالیت های اقتصادی خصوصاً صنعت فرش و صادرات آن فراهم گردد.